پس از شاه اسماعیل فرزندش تهماسب به سلطنت رسید او هنگامی که که بر تخت نشست اوضاع ایران به دلیل حملات ازبکان و عثمانی ها آشفته بود. او اوضاع ایران را آرام کرد و سپس به خراسان لشکر کشید و ازبکان را بیرون راند و بعد با عثمانی ها در مدت طولانی وارد جنگ شد. ولی سرانجام هر دوطرف حاضر به صلح شدند به دلیل همین صلح پایدار، اوضاع داخلی ایران بهبود یافت.

پرسش از متن درس اول:

1- آق قویونلوها موفق شدند کدام دولت را از میان بردارند؟

ج: قراقویونلوها

2- در اواخر قرن نهم کدام دشمنان خارجی به مرزهای ایران هجوم می آوردند؟ این دشمنان به کجاها حمله می کردند؟

ج: ازبکان به خراسان حمله می کردند و باعث خرابی های بسیار در آن منطقه می شدند و پرتغالی ها با کشتی های جنگی خود به خلیج فارس آمده و درصدد تصرف سواحل و جزایر ایران بودند.

3- شاه اسماعیل که بود؟

ج: او از نوادگان یکی از صفویان معروف به نام شیخ صفی الدین اردبیلی است که سلسله ی صفوی را تأسیس کرد.

4- مهم ترین طرف داران فرزندان شیخ صفی چه کسانی بودند؟

ج: مهم ترین طرف داران آنان هفت طایفه ترک به نام قزل باشها بودند که مذهب شیعه داشتند.

5- شاه اسماعیل در ابتدای سلطنت خود چه اقداماتی را انجام دادند؟

ج: در ابتدا شاه اسماعیل شروانشاهان و آق قویونلوها را شکست داد و به سرعت سراسر ایران و حتی قسمتی از عراق را تصرف کرده سپس با رسمی کردن مذهب شیعه و سرکوب کردن گردن کشان داخلی و دشمنان خارجی حکومتی قوی و مرکزی به وجود آورد و تبریز را به پایتختی انتخاب نمود.

6- با شکست ازبکان ایران با کدام کشور همسایه گردید؟

ج: با شکست ازبکان مرزهای ایران از طرف شمال شرقی به رود جیحون رسید و از طرف شرق نیز با هند همسایه شد.

7- حمله کدام پادشاه عثمانی به ایران منجر به جنگ چالدران رسید؟

ج: سلطان سلیم

8- مذهب شیعه در زمان کدام دولت رسمی شد و کدام پادشاه آن را رسمی اعلام کرد؟

ج: دولت صفوی – شاه اسماعیل

9- اقدامات شاه اسماعیل صفوی را بنویسید؟

ج:
1. تصرف سراسر ایران

2. رسمی کردن مذهب شیعه

3. سرکوب گردنکشان داخلی و دشمنان خارجی

4. پایتخت قرار دادن تبریز

5. جنگ با ازبکان

6. جنگ چالدران

پرسش و جستجوی درس اول:

1- باتوجه به متن درس و نمودار ص2 بگوئید صفویان پس از چندسال پس از مرگ شیخ صفی الدین به قدرت رسیدند؟

ج:172 سال بعد سلسله صفوی به وسیله شاه اسماعیل تأسیس شد.

2- آیا می دانید چرا جنگ میان سلطان عثمانی و شاه اسماعیل صفوی به «جنگ چالدران» معروف است؟

ج: زیرا سپاهیان ایران در محلی به نام چالدران با سپاه عثمانی به شدت جنگیدند.

3- شرایط کشور ایران در زمان به قدرت رسیدن شاه تهماسب صفوی چگونه بود؟

ج: هنگامی که او بر تخت نشست، دولت صفوی در شرایط سختی به سر می برد زیرا اوضاع داخلی کشور آشفته بود و ازبکان و عثمانی ها نیز مجدداَ حملات خود را آغاز کرده بودند. شاه تهماسب ابتدا اوضاع داخلی کشور را آرام ساخت و اداره ی آن را منظم نمود. سپس به خراسان لشکرکشید و ازبکان را از آن جا بیرون راند و پس از آن با عثمانی وارد جنگ شد. صلح میان ایران و عثمانی نیز موجب بهبود اوضاع داخلی کشور گردید.

درس دوم: صفویان (2)

شاه عباس، مشهورترین پادشاه صفوی:

سلسله ی صفوی را شاه اسماعیل تأسیس کرد. شاه تهماسب آن را تثبیت نمود و شاه عباس قدرتمند ساخت. شاه عباس پنجمین پادشاه صفوی است. هنگامی که به پادشاهی رسید ازبکان، عثمانی ها و پرتغالی ها قسمت هایی از مرزهای ایران را تصرف کرده بودند. سرانجام شاه عباس نوه ی شاه تهماسب توانست به کمک بعضی از سران قزلباس به سلطنت برسد. شاه عباس پس از منظم ساختن اوضاع داخلی با عثمانی ها از در صلح درآمد و حتی قسمت هایی از غرب و شمال غرب ایران را به آنان واگذار کرد. او بدین ترتیب توانست شکست بسیار سختی بر ازبکان وارد سازد.

پس از سرکوب ازبکان شاه عباس برای جنگ با عثمانی نقشه کشید. یکی از وقایع مهم شاه عباس جنگ با استعمارگران پرتغالی است. پرتغالی ها که ابتدا به ظاهر برای تجارت به خلیج فارس آمده بودند پس از چندی با استفاده از کشتی های خود جزایر بحرین و هرمز و نیز بندر گمبرون را تصرف کردند. برای اخراج پرتغالی ها سپاه شاه عباس ابتدا جزیره ی بحرین و بندر گمبرون را آزاد ساخت. از آن پس، این بندر بندر عباس نامیده شد. دوره ی شاه عباس زمان اوج قدرت صفویان است. او علاوه بر پیروزی های خارجی‏، در داخل کشور نیز کارهای متعددی انجام داد.

ضعف و سقوط دولت صفوی:

پس از شاه عباس چهار پادشاه دیگر بر تخت سلطنت تکیه زدند که بیشتر آن ها افرادی ضعیف و نالایق بودند. در زمان حکومت آنان از قدرت دولت صفوی کاسته شد و سرانجام به سقوط کامل سلسله ی صفوی انجامید. بطور کلی دلایل ضعف و سپس سقوط سلسله ی صفوی را می توان چنین خلاصه کرد:

1- پادشاهان صفوی پس از شاه عباس، برای اداره ی کشور تربیت نشده بوند و بیشتر وقت خود را در کاخهای عیش و نوش می گذراندند.

2- آنان اغلب افرادی مستبد و خونریز بودند و نزدیکان خود و بزرگان کشور را از بین می بردند.

3- به خاطر ضعف و بی لیاقتی این پادشاهان، درباریان سودجو و ظالم شروع به سوءاستفاده از قدرت کردند. از مردم مالیات های سنگین گرفتند، درنتیجه کشور دچار هرج و مرج شد.

سقوط دولت صفوی در زمان شاه سلطان حسین به وقوع پیوست. در زمان سلطنت او افغان ها که جزو مردم ایران بودند دست به شورش زدند و به این علت که در اواخر حکومت صفوی گرگین خان، حاکم قندهار، شروع به ظلم و ستم به افغان ها نمود؛افغان ها به رهبری یکی از رؤسای خود به نام محمود دست به شورش زدند و از راه کویر به سوی اصفهان حرکت کردند و اصفهان محاصره شد. این محاصره ماه ها به طول انجامید. سرانجام شاه سلطان حسین به دلیل وضعیت بد مردم ناچار به تسلیم شد و دروازه های شهر را باز کرد و پس از رفتن به اردوگاه محمود، سلطنت را تقدیم کرد و محمود افغان با غارت مردم بر شهر مسلط شد.

روابط ایران با کشورهای اروپایی در زمان صفویان:

در دوره ی صفوی ، ایران و کشورهای اروپایی با یک دیگر رابطه ی گسترده ای برقرار کردند. یکی از علل ایجاد این رابطه جنگ های عثمانی با ایران و دولت های اروپایی نظیر اسپانیا بود. دلیل دیگر رقابت های تجاری، سیاسی و نظامی دولت های اروپایی با هم دیگر بود که باعث می شد هر کدام از آن ها بکوشد تا توجه ایران را به خود جلب کند. علاوه بر اسپانیا، در این زمان میان ایران و انگلیس فرانسه و هلند نیز روابطی وجود داشت. د ر این دوره تحولات سیاسی – اجتماعی در اروپا در جریان بود که بر سرنوشت کشور ما نیز اثر گذاشت.

دولت و اداره ی کشور:

در رأس دولت صفوی پادشاه قرار داشت. بعداز پادشاه صدراعظم بود که اعتماد الدوله نامیده می شد. فرماندهان نظامی نیز از مقامات مهم بودند که مستقیماَ از پادشاه دستور می گرفتند. بنیان نیروی نظامی صفویان تا زمان شاه عباس و قبل از تشکیل نیروی منظم بر جنگجویان قزلباش بود. پس از آن که در اواخر دوره ی صفوی فرماندهان نظامی به جمع آوری مال و کسب قدرت و راحت طلبی روی آوردند. دولت ایران ناتوان شد و به همین دلیل نتوانست در مقابل افغان ها مقاومت کند.

فعالیت های اقتصادی:

در دوره ی صفویان تجارت داخلی و خارجی ایران گسترش فراوان یافت. احداث راه ها و کاروان سراها، برقراری امنیت و یکسان نمودن واحدهای اندازه گیری (وزن، پول و ..) ازجمله عوامل رونق تجارت در این زمان بودند. تجارت خارجی ایران در آن زمان بیشتر با کشورهای چین، هند و کشورهای اروپایی بود. مهم ترین صادرات ایران ابریشم، گلاب، قالی، خشکبار بود. درمقابل اسلحه و برخی کالاهای دیگر به ایران وارد می شد. در این دوره کشاورزی توسط روستاییان و دامداری توسط عشایر انجام می شد. در شهرهای بزرگ نیز صنعت رواج یافت.ازمهم ترین کارخانه های این زمان، کارخانه های توپ سازی و ابریشم بافی بود.

هنر و دانش:

دوره ی صفویان یکی از دوره های درخشان در تاریخ هنر و معماری ایران است. علم نیز در این دوره رونق داشت. پایتخت صفویان اصفهان بود که هنوز بناهای بسیاری را از این عصر به یادگار دارد. معماری، نقاشی و خطاطی و کاشی کاری ازجمله هنرهای مهم این روزگار بودند. علوم مذهبی نیز در این دوره بسیار مورد توجه قرار گرفت و بزرگانی نظیر میرداماد و شاگردش ملاصدرا فیلسوف نامدار شیخ بهایی علامه ی مجلسی با تألیف کتاب های متعدد خدمات علمی ارزنده ای به اسلام انجام دادند.

پرسش از متن درس 2:

1- سلسله صفوی را شاه .....تأسیس کرد، شاه .....آن را تثبیت نمود و شاه...... آن سلسله را قدرتمند ساخت.

ج: اسماعیل – تهماسب – عباس

2- چرا در آغاز پادشاهی شاه عباس، ازبکان، عثمانیان و پرتغالی ها قسمت هایی از مرزهای ایران را تصرف کرده بودند؟

ج: زیرا پس از شاه تهماسب اوضاع کشور به خاطر کشمکش میان جانشیان او دگرگون و نابسامان شده بود و راه را برای سرکشی قزلباش ها و حمله عثمانی ها و ازبکان به ایران باز شده بود.

3- چرا شاه عباس قزلباش ها را سرکوب کرد؟

ج: شاه عباس آماده جنگ با عثمانی شد، به همین منظور به کمک انگلیسی ها به ساختن توپ و تفنگ پرداخت و با استفاده از توپ، سپاه ایران جنگ با عثمانی را آغاز کرد.

4- پس از سرکوب ازبکان، شاه عباس چه کرد؟

ج: او برای برقراری نظم و افزایش قدرت خود به سرکوب قزلباش های سرکش پرداخت.

5- اقدامات شاه عباس را بنویسید؟

ج:
سرکوب قزلباش ها

سرکوب ازبکان

جنگ با عثمانی ها

کمک گرفتن از انگلیسی ها برای ساختن توپ و تفنگ

جنگ با استعمارگران پرتغالی

6- نام قبلی بندرعباس چه بود و از چه زمانی بندرعباس نام گرفت؟

ج: بندر گمبرون – در زمان شاه عباس برای اخراج پرتغالی ها ابتدا سپاه ایران جزیره بحرین و بندر گمبرون را آزاد ساخت و از آن پس، این بندر، بندرعباس نامیده شد.

7- رابطه ایران و کشورهای اروپایی در دوره صفوی چگونه بود؟ چرا؟

ج: در دوره صفوی ، ایران و کشورهای اروپایی با یک دیگر رابطه نزدیکی برقرار کردند و یکی از علل ایجاد این رابطه جنگ های عثمانی با ایران و دولت های اروپایی بود.

8- بعداز پادشاه......بود که.......نیز نامیده شد.

صدراعظم – اعتماد الدوله

9- چند تن از دانشمندان زمان صفوی را نام ببرید؟

ج: ملاصدرا، شیخ بهایی و علامه مجلسی

پرسش و جستجوی درس دوم و

درس سوم: افشاریه و زندیه، دو سلسله ی کم دوام

1- شاه عباس برای آن که با آسودگی خاطر به جنگ با ازبکان برود، چه کرد؟

ج: او پس از منظم ساختن اوضاع داخلی با عثمانی ها از در صلح درآمد و حتی قسمت هایی از غرب و شمال غرب ایران را به آنان واگذار کرد. زیرا می خواست با خیال راحت به جنگ ازبکان برود.

2- شاه عباس از خاطره ی شکست ایرانیان در جنگ چالدران چه عبرتی آموخت و برای جبران آن چه کرد؟

ج: علت شکست سپاه ایران در جنگ چالدران این بود که ارتش عثمانی دارای توپ و تنگ بود ولی ارتش ایران فاقد این سلاح ها بود و از تیروکمان استفاده می نمود. شاه عباس ابتدا به کمک انگلیسی ها به ساختن توپ و تفنگ پرداخت و سپس جنگ با عثمانی را آغاز کرد.

3- چرا انگلیسی ها در جنگ میان ایران و پرتغال به ایران کمک کردند؟

ج: علت همکاری انگلیسی ها با ایران آن بود که چون انگلیسی ها خود از دول استعمارگر بودند، اولاَ با پرتغالی ها در تجارت رقابت داشتند و ثانیاَ دولت ایران آنان را تهدید کرده بود که اگر با پرتغالی ها وارد جنگ نشوند حق تجارت با ایران را نخواهند داشت.

4- دلایل تمایل اروپاییان برای برقراری رابطه با ایران در دوره صفوی چه بود؟

ج: یکی از علل ایجاد این رابطه جنگ های عثمانی ایران و دولت های اروپایی نظیر اسپانیا بود. دلایل دیگر رقابت های تجاری سیاسی و نظامی دولت های اروپایی با یک دیگر بود که باعث می شد هر کدام از آن ها بکوشد تا توجه ایران را به خود جلب کند.